Interwencja i prewencja. Systemy sygnalizacji pożaru

Bezpieczeństwo pożarowe budynków – co to znaczy?

Bezpieczeństwo pożarowe budynków to bardzo szerokie zagadnienie, ściśle związane z ochroną przeciwpożarową, której ramy prawne wyznaczają Ustawa z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (Dz.U. z 2022 r. poz. 2057) oraz — na podstawie art. 13 ust. 1 i 2 wspomnianej ustawy – Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 7 czerwca 2010 r.  w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz.U. 2023 poz. 822 – Obwieszczenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 21 marca 2023 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów).

Ilekroć w rozporządzeniu jest mowa o urządzeniach przeciwpożarowych — należy przez to rozumieć urządzenia (stałe lub półstałe, uruchamiane ręcznie lub samoczynnie) służące do zapobiegania powstaniu, wykrywania, zwalczania pożaru lub ograniczania jego skutków, a w szczególności: stałe i półstałe urządzenia gaśnicze i zabezpieczające, urządzenia inertyzujące, urządzenia wchodzące w skład dźwiękowego systemu ostrzegawczego i systemu sygnalizacji pożarowej, w tym: urządzenia sygnalizacyjno-alarmowe, urządzenia odbiorcze alarmów pożarowych i urządzenia odbiorcze sygnałów uszkodzeniowych, instalacje oświetlenia ewakuacyjnego, hydranty wewnętrzne i zawory hydrantowe, hydranty zewnętrzne, pompy w pompowniach przeciwpożarowych, przeciwpożarowe klapy odcinające, urządzenia oddymiające, urządzenia zabezpieczające przed powstaniem wybuchu i ograniczające jego skutki, kurtyny dymowe oraz drzwi, bramy przeciwpożarowe i inne zamknięcia przeciwpożarowe, jeżeli są wyposażone w systemy sterowania, przeciwpożarowe wyłączniki prądu oraz dźwigi dla ekip ratowniczych.

To tyle, jeśli chodzi o definicję zawartą w akcie prawnym. Z całej gamy urządzeń przeciwpożarowych, które rozporządzenie wymienia, dziś skupimy się na systemach sygnalizacji pożaru.

Dlaczego należy stosować systemy sygnalizacji pożaru? 

Dlatego, że jest to bardzo ważny element ochrony przeciwpożarowej budynków i przy ich pomocy można znacząco ograniczać negatywne oddziaływanie pożaru na nieruchomość. Nie bez znaczenia jest tu także bezpieczeństwo ludzi znajdujących się w budynku (budynkach), w których pojawił się pożar oraz znajdujących się w nich wartościowych przedmiotów, urządzeń czy linii technologicznych. Brak świadomości wystąpienia pożaru na czas opóźnia reakcję obsługi budynku na fakt pojawienia się pożaru, opóźnia powiadomienie odpowiednich służb (PSP, OSP), opóźnia także ewakuację znajdujących się w budynku ludzi. Jak więc widzimy skuteczny i efektywny system sygnalizacji pożaru, pod warunkiem, że został prawidłowo zainstalowany, chroni nie tylko budynek (budynki), ale także zdrowie i życie ludzkie oraz znajdujący się w budynku (budynkach) majątek.

Czym w zasadzie jest system sygnalizacji pożaru (SSP)?

To tak rozległy temat, że w jednym artykule nie sposób omówić wszystkich aspektów dotyczących tego zakresu. Skupmy się więc na tym, czym SSP tak naprawdę jest. To system gwarantujący wczesne wykrywanie pojawienia się oznak pożaru, takich jak np. dym, wzrost temperatury czy obecność płomieni. Po wykryciu wymienionych czynników system informuje o nim przebywające w budynku (budynkach) osoby za pomocą sygnałów dźwiękowych, świetlnych lub innych form komunikacji, celem umożliwienia szybkiej reakcji i przeprowadzenia sprawnej ewakuacji ludzi z zagrożonej (zagrożonych) części budynku. Kluczowe funkcjonalności, jakie SSP powinien zapewniać, to: detekcja pożaru (za pomocą różnych detektorów, takich jak czujki dymu, ciepła czy płomienia), sygnalizowanie, za pomocą sygnalizatorów (optycznych, dźwiękowych, optyczno-dźwiękowych) jego wystąpienia, by ostrzec znajdujących się w budynku ludzi o zagrożeniu, przekazywanie (za pośrednictwem urządzeń transmisji alarmu – UTA) informacji o pożarze do centrów monitorowania, PSP czy innych służb, kontrola i sterowanie (w oparciu o współpracę z innymi systemami w budynku) takimi jak systemy oddymiania i napowietrzania, systemy wentylacyjne, przegrody np. drzwi pożarowe, bramy pożarowe, czy systemy gaśnicze – wodne, pianowe lub gazowe.

Gdzie i kiedy stosuje  się systemy sygnalizacji pożaru?

Miejsca zastosowania takiego bądź innego SSP wynikają z kilku kwestii. Pierwsza z nich to oczywiście kwestia formalno-prawna, w oparciu o którą dobierane są systemy sygnalizacji pożaru dla poszczególnych obiektów na etapie ich projektowania przez biura projektowe, gdyż są kluczowym elementem infrastruktury bezpieczeństwa danego budynku (budynków). Wykaz rodzajów obiektów, w których należy zastosować system sygnalizacji pożaru, są zawarte w kluczowym akcie prawnym regulującym tę kwestię, jakim jest Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 7 czerwca 2010 w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz.U. 2010 nr 109 poz. 719). Rozporządzenie, a konkretnie Rozdział 6 § 28.1, wskazuje konieczność implementacji systemów sygnalizacji pożaru w takich obiektach, jak:

1) budynki handlowe lub wystawowe:
– jednokondygnacyjne o powierzchni strefy pożarowej powyżej 5000 m2
– wielokondygnacyjne o powierzchni strefy pożarowej powyżej 2500 m2

2)  teatry o liczbie miejsc powyżej 300;

3)  kina o liczbie miejsc powyżej 600;

4)  budynki o liczbie miejsc służących gastronomii powyżej 300;

5)  salach widowiskowych i sportowych o liczbie miejsc powyżej 1500;

6)  szpitalach, z wyjątkiem psychiatrycznych, oraz sanatoriach o liczbie łóżek powyżej 200 w budynku;

7)  szpitalach psychiatrycznych o liczbie łóżek powyżej 100 w budynku;

8)  domach pomocy społecznej i ośrodkach rehabilitacji dla osób niepełnosprawnych o liczbie łóżek powyżej 100 w budynku;

9)  zakładach pracy zatrudniających powyżej 100 osób niepełnosprawnych w budynku;

10) w budynkach użyteczności publicznej wysokich i wysokościowych;

11) budynkach zamieszkania zbiorowego, w których przewidywany okres pobytu tych samych osób przekracza trzy doby, o liczbie miejsc noclegowych powyżej 200;

12) budynkach zamieszkania zbiorowego niewymienionych w punkcie 11, o liczbie miejsc noclegowych powyżej 50;

13) archiwach wyznaczonych przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych;

14) muzeach oraz zabytkach budowlanych, wyznaczonych przez Generalnego Konserwatora Zabytków w uzgodnieniu z Komendantem Głównym Państwowej Straży Pożarnej;

15) ośrodkach elektronicznego przetwarzania danych o zasięgu krajowym, wojewódzkim i urzędach obsługujących organy administracji państwowej;

16) centralach telefonicznych o pojemności powyżej 10000 numerów i centralach telefonicznych tranzytowych o pojemności 5000 – 10000 numerów, o znaczeniu miejscowym lub regionalnym;

17) garażach podziemnych, w których strefa pożarowa przekracza 1500 m2 lub obejmujących więcej niż jedną kondygnację podziemną;

18) stacjach metra i stacjach kolei podziemnych;

19) dworcach i portach, przeznaczonych do jednoczesnego przebywania powyżej 500 osób;

20) bankach, w których strefa pożarowa zawierająca salę operacyjną ma powierzchnię przekraczającą 500 m2;

21) bibliotekach, których zbiory w całości lub w części tworzą narodowy zasób biblioteczny.

Rozporządzenie (rozdział § 28.2) wskazuje też, że wymagania, o których mowa w ust. 1 pkt 4 i 11, nie dotyczą budynków, które są zlokalizowane na terenach zamkniętych służących obronności państwa, oraz budynków zakwaterowania osadzonych, które zlokalizowane są na terenach zakładów karnych i aresztów śledczych.

Przed instalacją systemu sygnalizacji pożaru we wskazanych wyżej budynkach, należy najpierw wykonać projekt systemu sygnalizacji pożaru, który obowiązkowo powinien być uzgodniony przez rzeczoznawcę ds. ochrony ppoż. Dopiero potem można dokonać jego instalacji na danym obiekcie. Kolejnym czynnikiem wpływającym na zastosowanie w danym obiekcie systemu sygnalizacji pożaru, są wymogi ubezpieczycieli. Wiele firm ubezpieczeniowych wymaga, aby systemy przeciwpożarowe były instalowane nawet w tych obiektach, które nie są uwzględnione w rozporządzeniu. Fakt jego zainstalowania wpływa na wysokość składki ubezpieczeniowej od pożaru, a czasami instalacja SSP jest wręcz warunkiem, od którego ubezpieczyciel uzależnia, czy dany obiekt zostanie ubezpieczony od pożaru, czy nie. W swojej karierze miałem taki przypadek, kiedy nadzorowałem instalację SSP właśnie w obiekcie nie wymienionym w rozporządzeniu, a zarządca którego chciał obniżyć wysokość rocznej składki za ubezpieczenie obiektu od pożaru. Nadmieniam, że był to obiekt zabytkowy (kościół z XVI wieku), wpisany na listę zabytków. Za zgodą miejscowego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, w obiekcie został zainstalowany hybrydowy system sygnalizacji pożaru. Czym jest system hybrydowy, piszę szerzej w dalszej części artykułu. Kolejnym czynnikiem warunkującym instalację SSP jest pragmatyzm i/lub zdrowy rozsądek właściciela lub zarządcy obiektu. Bywają bowiem sytuacje, że obiekt nie jest wymieniony w rozporządzeniu, a mimo to właściciel lub zarządca decyduje się na instalację SSP, ze względu np. na chęć lepszego zabezpieczenia swojej inwestycji, czy też znajdującego w danym budynku (budynkach) wyposażenia, w postaci np. nowej (i drogiej) linii technologicznej lub składowanych materiałów znacznej wartości.

W jaki sposób działa i z czego składa się system sygnalizacji pożaru?

Można by zaryzykować stwierdzenie, że ogólnie części składowe różnych, obecnych na rynku systemów, wyglądają bardzo podobne, choć występują różnice. Generalnie system sygnalizacji pożaru składa się z wielu współpracujących ze sobą elementów. Mówimy konkretnie o:

• detektorach (czujkach) optycznych dymu: reagujących na obecność dymu w powietrzu;
• detektorach (czujkach) temperatury: reagują na nagły wzrost temperatury lub przekroczenie określonej wartości;
• detektorach (czujkach) wielosensorowych, łączących obie wyżej wymienione funkcjonalności;
• detektorach płomienia: wykrywają bezpośrednią obecność płomieni;
• liniowych czujkach dymu, które mają za zadanie wykryć dym;
• systemach czujek zasysających, składających się z orurowania, detektorów, filtrów, które mają szybszy czas reakcji na wykrycie dymu, np. w szybach windowych;
• centrali sygnalizacji pożaru, czyli głównego komponentu całego systemu, zbierającego informacje z detektorów (czujek), analizującego je i podejmującego odpowiednie działania, np. uruchomienie sygnalizatorów;
• urządzeniach transmisji alarmu (UTA), za pośrednictwem którego następuje przekazanie sygnału do najbliższej Jednostki Ratowniczo-Gaśniczej (JRG) Straży Pożarnej lub centrum monitoringu;
• sygnalizatorach dźwiękowych, emitujących dźwiękowy sygnał alarmowy;
• sygnalizatorach optycznych, emitujących sygnały świetlne;
• sygnalizatorach optyczno-dźwiękowych, emitujących sygnały świetlne i dźwiękowe;
• panelach obsługi i sterowania: pozwalających obsłudze (np. administratorowi systemu bądź ochronie budynku) na monitorowanie stanu systemu, testowanie jego funkcji oraz wprowadzanie zmian w konfiguracji, zależnie od przyznanego poziomu uprawnień;
• ręcznych ostrzegaczy pożarowych (ROP), pozwalających na ręczne uruchomienie alarmu przez znajdujące się w budynku osoby;
• zasilaniu i systemach zasilania awaryjnego, gwarantujących ciągłość działania systemu nawet w przypadku przerwy w dostawie prądu;
• systemach zamknięć drzwi przeciwpożarowych, automatycznie zamykających drzwi w razie wykrycia pożaru;
• interfejsach (modułów – EKS i EKW) integracji z innymi systemami, pozwalających na współpracę systemu sygnalizacji pożaru z innymi systemami bezpieczeństwa, takimi jak systemy oddymiania (o których pisałem w październikowym wydaniu „Obiektów” w zeszłym roku), gaśnicze, wentylacyjne, kontrola dostępu, czy instalacja tryskaczowa (jeśli oczywiście jest taka zainstalowana w budynku);
• okablowania – wykonanego przy pomocy odpowiednich kabli – pożarowych (np. w klasie PH 90) i uniepalnionych, łączących detektory (czujki) w pętle lub linie dozorowe (w przypadku linii należy jeszcze zastosować rezystory końca linii z izolatorami zwarć);
  wskaźnikach zadziałania detektorów (czujek), jeśli są one zainstalowane w przestrzeniach zamkniętych, np. nad sufitem podwieszanym;
• dokumentacji zawierającej schematy, instrukcje obsługi;
• oznaczeniach poszczególnych komponentów systemu zgodnie z obowiązującymi regulacjami.

Jak więc widzimy, na system sygnalizacji pożaru składa się wiele elementów. Są to przede wszystkim detektory (czujki). To one wykrywają pożar we wczesnej fazie i pozwalają na podjęcie szybkiej reakcji oraz dalszą realizację scenariusza pożarowego. Odbywa się to dzięki powiązaniu z centralą oraz modułami sterującymi i monitorującymi, dzięki czemu system po wykryciu zagrożenia uruchamia sygnalizację optyczno-akustyczną, a sygnał transmitowany jest dodatkowo do zarządcy budynku bądź Straży Pożarnej lub centrum monitoringu. Moduły (EKS) mogą również automatycznie otworzyć klapy oddymiające, zamknąć klapy odcinające w kanałach wentylacyjnych, sprowadzić windy na dół, a także odciąć zasilanie urządzeniom niebezpiecznym lub rozprzestrzeniającym pożar. Uruchamiane są także instalacje tryskaczowe (jeśli budynek jest w nie wyposażony) oraz inne systemy i urządzenia gaszące zamontowane w budynku.

Jak to właściwie działa?

Dobre pytanie. Rodzajów, wariantów i pod wariantów jest wiele, a wynika to stąd, iż system sygnalizacji pożaru powinien być projektowany indywidualnie dla każdego budynku. Choć ogólna zasada działania jest oczywiście jedna. Detektor (czujka) wykrywa dym/temperaturę/płomień i przekazuje informację po kablu (lub bezprzewodowo w systemach hybrydowych) do centrali. Dzięki temu, że na poziomie centrali można każdej czujce przypisać konkretny numer (adres), obsługa wie, która czujka zadziałała i w której części (pomieszczeniu) budynku się znajduje. Zależnie od typu centrali i jej konfiguracji mamy do czynienia z alarmem I lub II stopnia. Często konfiguracja centrali daje obsłudze czas na sprawdzenie, czy alarm nie jest fałszywy, a jeśli jest – na jego skasowanie. Jeśli alarm I stopnia nie zostanie skasowany w czasie, jaki został zadany w trakcie konfiguracji centrali, aktywowany jest alarm II stopnia, co pociąga za sobą pełne zadziałanie SSP oraz systemów powiązanych – transmisję alarmu do centrum monitoringu lub bezpośrednio do Straży Pożarnej za pośrednictwem UTA, aktywację instalacji tryskaczowej, aktywację systemu oddymiania oraz innych, wymienionych w artykule systemów powiązanych. Zależnie od konfiguracji centrali możliwy jest taki scenariusz, że alarm II stopnia aktywowany jest automatycznie, jeśli adresowalne czujki skonfigurowane są w tzw. koincydencji. Zadziałanie jednej czujki aktywuje alarm I stopnia, a zadziałanie kolejnej (np. sąsiadującej), potwierdzającej niejako informację przesłaną przez poprzednią czujkę, automatycznie aktywuje alarm II stopnia. Wówczas następuje pełne zadziałanie SSP oraz systemów powiązanych. Tych scenariuszy może być naprawdę wiele, nie sposób omówić wszystkich w jednym artykule.

Kto produkuje systemy oddymiania?

Producentów jest wielu, zarówno w Polsce jak i na świecie, więc wybaczcie, że nie wymienię wszystkich. Na uwagę zasługuje największy w Polsce producent systemów sygnalizacji pożaru – bydgoska firma Polon Alfa, małopolska firma Awex, obecni w Polsce producenci z zagranicy, np. Schrack, Bosch, będąca częścią grupy Honeywell firma Esser, D+H, Aritech, Siemens i wielu innych. Na uwagę zasługuje również obecny na rynku polskim radiowy, hybrydowy system sygnalizacji pożaru Sagittarius.

A co z utrzymywaniem systemów sygnalizacji pożaru w sprawności? Tu kłania się obsługa posprzedażna i profesjonalny serwis – gwarancyjny i pogwarancyjny, wykonywany w zgodzie z aktualnymi przepisami prawnymi. Obowiązek utrzymywania systemów sygnalizacji pożaru w sprawności, jako elementu ochrony przeciwpożarowej budynku, ciąży na właścicielu lub zarządcy obiektu budowlanego. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 7 czerwca 2010 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków, innych obiektów budowlanych i terenów (Dz.U. 2023 poz. 822), przeglądy techniczne i czynności konserwacyjne powinny być przeprowadzane w okresach ustalonych przez producenta, nie rzadziej jednak niż raz w roku. Jest to o tyle ważne, że w razie wystąpienia pożaru chcemy mieć pewność, że system sygnalizacji pożaru zadziała prawidłowo i przebywający w budynku zdążą się ewakuować na czas. Każdorazowo przeprowadzony przegląd powinien być wpisany do Książki Obiektu Budowlanego, a jego brak może być podstawą dla ubezpieczyciela obiektu do odmowy wypłacenia odszkodowania po wystąpieniu pożaru. Dlatego profesjonalny serwis przez cały czas użytkowania obiektu powinien mieć miejsce i nie mam tu na myśli przysłowiowej miejscowej „złotej rączki”, lecz serwis autoryzowany przez producenta.

Oczywiście nie sposób w ramach jednego artykułu szczegółowo omówić wszystkie aspekty dotyczące tej jakże ważnej części ochrony przeciwpożarowej budynków. Chciałbym podkreślić, że ta kwestia jest, jak wiemy, niezmiernie rozległym zagadnieniem, o wielu różnych aspektach. Systemy sygnalizacji pożaru stanowią bardzo ważny jej element, dlatego utrzymywanie ich w sprawności za sprawą profesjonalnie wykonywanych czynności serwisowych to jeden z fundamentów bezpiecznego użytkowania obiektu budowlanego.